‘લાંછન’ – મોહનલાલ પટેલ: પાટણના અતીતને ઉજાગર કરતી ઐતિહાસિક કરુણાંતિકા

મોહનલાલ પટેલ લિખિત નવલકથા ‘લાંછન’, જે આદર્શ પ્રકાશન, અમદાવાદ દ્વારા પ્રકાશિત થઈ છે, તે પાટણની ધરતીના ગૌરવશાળી અને છતાં કરુણ અતીતને ઉલેચતી એક રોમાંચક ઐતિહાસિક કૃતિ છે. આ નવલકથા ગુજરાતના ઇતિહાસમાં સૌથી વિવાદાસ્પદ ચારિત્ર્ય ધરાવતા છેલ્લા રાજપૂત રાજા કર્ણદેવ વાઘેલાના અંતિમ દિવસો અને તેના શાસનકાળમાં સર્જાયેલી ઘટનાઓને કેન્દ્રમાં રાખે છે. ‘લાંછન’ માત્ર એક પ્રેમકથા નથી, પરંતુ રાજકીય કાવતરાં, યુદ્ધની ભયાનકતા અને કર્ણદેવના કમનસીબ અંતને આબેહૂબ રજૂ કરતી એક કરુણાંતિકા છે.

નવલકથાનું કથાનક આમ્રદેવ અને શ્રીદેવીના નિર્મળ પ્રણયના ઝરણાથી શરૂ થાય છે. પાટણ પર યુદ્ધના વાદળો ઘેરાઈ રહ્યા છે ત્યારે સેનાધિપતિ આમ્રદેવના ખભા પર નવી જવાબદારી આવી પડે છે. યુદ્ધ પહેલાં શ્રીદેવી લગ્નની માગણી કરે છે, અને આમ્રદેવ તેને વચન આપે છે કે તે ચાલુ યુદ્ધે, ઉઘાડા ખડગ સાથે આવીને, અગ્નિસાક્ષીએ સાત નહીં તો ચાર ફેરા ફરીને તરત જ યુદ્ધભૂમિમાં પાછો ફરશે. શ્રીદેવીને આ જ જોઈતું હતું – ચૂડીચાંદલા સાથે જ તેને જૌહર કરવું હતું, કુંવારા મરવું નહોતું. આ પ્રણયકથા યુદ્ધના ભયાવહ માહોલમાં પણ પ્રેમની શક્તિ અને બલિદાનની ભાવનાને ઉજાગર કરે છે. નવલકથાનો બીજો અને મુખ્ય પ્રવાહ રાજા કર્ણદેવ વાઘેલાના અંતિમ દિવસો પર કેન્દ્રિત છે. માત્ર ત્રણ વર્ષના ટૂંકા રાજ્યકાળમાં કર્ણદેવ અનેક આફતોમાં ઘેરાયેલા રહે છે. ઉદયરાજને ગાદીએ બેસાડવા માટે માધવનું કાવતરું અને બળવો જગાવવાની વિજયાનંદની પ્રપંચજાળ પાટણના રાજકારણને વધુ ડોળું બનાવે છે. આંતરિક કાવતરાં ઉપરાંત, દિલ્હીથી સુલતાનનું લશ્કર પાટણ ઉપર આક્રમણ કરવા આવી રહ્યું છે, જે પરિસ્થિતિને વધુ વણસાવે છે. કાવતરાખોરો આમ્રદેવ અને તેના સાથી રુદ્રસેનની હત્યાના પ્રયાસમાં પાટણની જાણીતી ગણિકા મદનકંદળીનો સાથ લે છે. આવા સંજોગોમાં આમ્રદેવ, મદનકંદળી કરતાંય વધારે મેધાવી અને જાજરમાન ગણિકા મંજુઘોષાની મદદ લે છે, અને કથામાં એકાએક રોમાંચક વળાંક આવે છે, જે વાચકને જકડી રાખે છે. રાજા કર્ણદેવની હતાશ પ્રજા અને નિર્વીર્ય અમાત્યોને કારણે યુદ્ધની પરિસ્થિતિ વધુ વિપરીત બને છે. નસીબ પણ યારી નથી આપતું અને કર્ણદેવ પાટણથી નાસીને બાગલાણનો માર્ગ લે છે. અલાઉદ્દીનનું લશ્કર બાગલાણ ઉપર પણ ચડી આવે છે. બાગલાણના યુદ્ધમાં ટાંચા સાધન અને ઓછા સૈન્ય સાથે પણ કર્ણ વીરતાપૂર્વક લડે છે, પરંતુ અંતે તે ફાવતો નથી. ત્યાંથી પણ તેને ભાગવું પડે છે અને રાનરાન ભટકતો, રઝળતો તે મૃત્યુ પામે છે, જે કથાને એક કરુણ અંત આપે છે.

મોહનલાલ પટેલે ઐતિહાસિક તથ્યોને કલ્પનાના રંગોથી સુશોભિત કરીને એક પ્રભાવશાળી નવલકથાનું સર્જન કર્યું છે. તેમની લેખનશૈલી પ્રવાહી, ભાવવાહી અને વાચકને ઇતિહાસના તે કાળખંડમાં લઈ જાય તેવી છે. પાત્રોનું આલેખન જીવંત છે, અને તેમના સંઘર્ષો, લાગણીઓ અને નિર્ણયો વાચક પર ઊંડી અસર છોડે છે. યુદ્ધના દ્રશ્યો, રાજકીય કાવતરાં અને પ્રણયના પ્રસંગોનું વર્ણન અત્યંત સચોટ અને રસપ્રદ છે. આ નવલકથા ગુજરાતના ઇતિહાસના એક મહત્વપૂર્ણ અને દુઃખદ પ્રકરણને ઉજાગર કરે છે. તે કર્ણદેવ વાઘેલાના પતનના કારણો અને તેના પરિણામોને ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ સમજવામાં મદદ કરે છે. તે માત્ર ઇતિહાસ જ નથી કહેતી, પરંતુ માનવીય સંબંધોની જટિલતા, પ્રેમ, બલિદાન, વિશ્વાસઘાત અને સત્તાની લાલસા જેવા પાસાંને પણ સ્પર્શે છે. પ્રણય, યુદ્ધ, કાવતરાં અને કરુણ અંતનું સંમિશ્રણ કથાને અત્યંત રોમાંચક બનાવે છે.

મોહનલાલ પટેલ રચિત ‘લાંછન’ એ ગુજરાતી સાહિત્યની એક શક્તિશાળી ઐતિહાસિક નવલકથા છે. તે પાટણના અતીત, રાજા કર્ણદેવના કરુણ અંત અને તેની આસપાસ ગૂંથાયેલી માનવીય ગાથાઓને આલેખે છે. જે વાચકો ઇતિહાસ, પ્રણય અને રાજકીય કાવતરાંના સંમિશ્રણવાળી નવલકથાઓના શોખીન હોય, તેમના માટે આ પુસ્તક એક અનિવાર્ય વાંચન છે. તે તમને ગુજરાતના ઇતિહાસના એક મહત્વપૂર્ણ તબક્કાનો અનુભવ કરાવશે અને ભૂતકાળના ‘લાંછન’ અને તેના પરિણામો પર ચિંતન કરવા પ્રેરશે.