ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી રચિત “સરસ્વતીચંદ્ર” એ ગુજરાતી સાહિત્યનો એક શિરોમણિ ગ્રંથ છે, જે ફક્ત એક નવલકથા જ નહીં પણ ગુજરાતી ભાષા અને સંસ્કૃતિનો એક મહાન દસ્તાવેજ છે. ચાર ભાગમાં વિભાજિત આ વિરાટ કૃતિ ૧૯મી સદીના અંતિમ ચરણના ગુજરાતના સામાજિક, રાજકીય, ધાર્મિક અને દાર્શનિક વાતાવરણને આબેહૂબ રીતે રજૂ કરે છે.

આ નવલકથાના કેન્દ્રમાં છે બે મુખ્ય પાત્રો: આદર્શવાદી અને વિદ્વાન યુવાન સરસ્વતીચંદ્ર અને સુશીલ, સંસ્કારી તેમજ તેજસ્વી કન્યા કુમુદસુંદરી. તેમના પ્રેમ, વિરહ અને ફરી મિલનની આસપાસ આખી કથા ગૂંથાયેલી છે. પરંતુ “સરસ્વતીચંદ્ર” માત્ર એક પ્રેમકથા પૂરતી સીમિત નથી. તે સમયના સમાજમાં પ્રવર્તતા કુરિવાજો, શિક્ષણનું મહત્વ, સ્ત્રીઓનું સ્થાન, રાજકીય ઉથલપાથલ, અને સંસાર ત્યાગ તથા કર્તવ્યના દ્વંદ્વ જેવા અનેક ગહન વિષયો પર પ્રકાશ પાડે છે.

ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીએ આ નવલકથા દ્વારા સમાજ સુધારણા, શિક્ષણનો પ્રચાર અને ભારતીય સંસ્કૃતિના ઉદાત્ત મૂલ્યોને ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. પાત્રોનું મનોવૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણ, ફિલોસોફિકલ ચર્ચાઓ અને કાવ્યમય ભાષાશૈલી આ કૃતિને અજોડ બનાવે છે. ગ્રામીણ અને શહેરી જીવનશૈલી, વિવિધ રીતિ-રિવાજો અને તત્કાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિનું ઝીણવટભર્યું વર્ણન વાચકને તે સમયમાં જીવતા હોવાનો અનુભવ કરાવે છે.

“સરસ્વતીચંદ્ર” એ ગુજરાતી ભાષાને મળેલો એક અમૂલ્ય વારસો છે, જે આજે પણ વાચકોને પ્રેરણા અને જ્ઞાન પૂરું પાડે છે. જો તમે ગુજરાતી સાહિત્યના ગૌરવવંતા ઇતિહાસને જાણવા માંગતા હો, અને એક એવી નવલકથા વાંચવા માંગતા હો જે પ્રેમ, ફિલસૂફી, સમાજદર્શન અને ભાષા સૌંદર્યનો ત્રિવેણી સંગમ હોય, તો “સરસ્વતીચંદ્ર” અવશ્ય વાંચવી જોઈએ. આ પુસ્તક તમને માત્ર એક ઉત્તમ કૃતિનો જ નહીં, પરંતુ એક યુગનો પરિચય કરાવશે.